Türkiye doğal bitki örtüsü gereği toprakta ve ağaçta yetişen meyveler bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden birisidir. İklimindeki yöresel farklılıklar ve toprağın yatkınlığı sebzeler kadar meyveler için de doğal bir ortam hazırlamaktadır. Sadece bir tür meyvenin yüzlerce çeşidine rastlanabilir. Bilhassa, armut, elma, üzüm gibi meyvelerin Türkiye genelinde çok sayıda çeşidi bulunmaktadır.
Meyvelerin günlük yaşamda çiğden yenmesi kadar, hoşaf, komposto gibi içecek olarak tüketilmesi veya reçel olarak saklanıp tüketilmesi de mümkündür. Türk mutfağı bu bakımdan doğanın sunduğu bu malzemeye kayıtsız kalmamış, çok çeşitli meyveleri sofrasına özel bir biçimde taşımayı bilmiştir.
Ahlat (Yabanarmudu)
Gülgillerden, kendi kendine yetişen ve üzerine armut aşılanan bir ağaçtır. Yemişi iyice olgunlaştıktan sonra yenir.
Ayva
Çok uzun çağlardan beri bilinen ve tarihsel geçmişi olan meyvelerdendir. ayva gülgiller familyasındandır. Dört bin yıldan fazla Akdeniz ve Asya ülkelerinde yetiştirildiği bilinmektedir. Batı Asya ve tropikal ülkelerin meyvesi daha yumuşak ve daha suludur. Soğuk iklimlerde yetişen bu meyve, sarı renkli güzel görünümlü hoş kokulu ve ağırdır. Kabukları ve etli kısımları da serttir, yenildiğinde ağızda mayhoş bir tat bırakır.
Ahududu
Ağaç çileği ve sultan böğürtleni olarak da tanınır. Dağlık bölgelerin orman ve korularında rastlanır. Meyveleri temmuz ve ağustos aylarında olgunlaşır. Çoğu çeşitleri bahçelerde yetiştirilir.
Badem
Mart ve Nisan ayları arasında beyaz veya pembe renkli çiçekler açan, 5-12 m yüksekliğinde bir ağaç. Birçok çeşitleri vardır. Yaprakları saplı, parlak, yeşil renkli, kenarları dişlidir.
Böğürtlen
Haziran-eylül ayları arasında, beyazımsı veya pembemsi renkli çiçekler açan, yüksek boylu, çok senelik, dikenli ve çalı görünümünde bir bitki. Ekilmemiş yerlerde, çit, yol ve hendek kenarlarında çok bulunur. Gövdeleri silindir şekilli, içi dolu, odunlu ve dikenli dallar, önce dik, sonra aşağı doğru kıvrıktır. Rengi önce yeşil, sonra kırmızı ve daha sonra olgunlaşınca siyahlaşır.
Çilek
Gülgillerden, çiçekleri beyaz bir bitkidir. Yemişi (Çilek) ilk zamanlar pembe olup, geliştikçe koyu bir renk ve güzel kokulu bir hal alır
Elma
Gülgiller ailesinden olan elma verimli ve dayanıklı bir ağaçtır.Ilıman iklimlerde yetişen elmanın yaklaşık 25 türü bulunmaktadır. Ayrıca yemeklerde, tatlılarda sıkça kullanılır.Hoş kokulu, ferahlık verici olmasının yanında besin değeri son derece yüksektir. Türkiye'nin en tanınmış elma çeşitleri Amasya, ferik ve Çakırdaklı’dır.Bunların dışında golden ve starking gibi yabancı elma cinsleri de Türkiye’de yetiştirilmektedir.
Fındık
Kuzey yarımkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, çalımsı veya alçak boylu olan bitkiler. Fındık ağacı türlere bağlı olarak çalı formunda olduğu gibi, 15-20 metreye kadar da boylanır. Türkiye’de baslıca kültür çeşitleri; tombul fındık, sivri fındık, badem fındık, kan fındığı ve fosa fındığıdır..En çok Ordu, Samsun ve Giresun illerinde yetiştirilir. Son dönemde fındık yağı da yemeklerde kullanılmaya başlanmıştır.
Hurma
İlk defâ Basra Körfezinde yetiştirildiği tahmin edilen hurma bitkisi yaklaşık 18-24 m boyundadır. Yapraklarının bir kısmi yere doğru sarkar ve bir kısmi da yukarı doğrudur. Yapraklarının uzunlukları 6 m civârındadır. Gövdeleri diktir. Meyveleri sarimsi kahve renkli, dış kabuk sarimsidir. Orta kısım etli ve seker bakımından zengindir. Tohum silindirik, sert ve bir yüzü boyunca derin olukludur.
Hünnap
Nisan-mayıs ayları arasında, sari renkli çiçekler açan, hoş kokulu, 4-5 m yüksekliğinde dikenli bir ağacın, kırmızı kabuklu, sert çekirdekli, iri zeytin biçiminde ve büyüklüğünde bir yemişidir.. Bahçelerde yetiştirildiği gibi yabânî olarak da bulunur.
İğde
İğdenin vatani Akdeniz bölgesidir. Kus iğdesi adi verilen türü Anadolu’nun hemen her tarafında yetişir. Bağ ve bahçe kenarlarında çit bitkisi olarak da kullanılır. 7-8 m boylanabilir ve baygın kokuludur. Kabuklu ve sert çekirdekli meyvesi kuru ve yumuşaktır.
İncir
Yemiş olarak da bilinir. Türkiye'nin en meşhur ve en lezzetli incir de İzmir inciridir. İzmir incirinin dışında seker inciri, mor incir, Sultan Selim inciri, yediveren inciri, kavak inciri ve patlıcan inciri gibi çeşitleri de vardır. Sultan Selim ve kavak inciri İstanbul ve çevresinde yetiştirilen mor renkli ve tatlı bir incirdir. İncirin kurutulmuşu da çok değerli olup, iyi bir besin kaynağıdır.
Karpuz
Alaca yeşil, sert kabuklu büyük meyveler veren, bir yıllık otsu bir bitkidir. Daha çok Akdeniz bölgesi ülkelerinde yetişir. Anavatanı Afrika’dır. Eski Mısırlılar zamanında karpuzun yetiştirildiği tespit edilmiştir. Karpuzlar renk, sekil ve yetiştiği yere göre isim alırlar:
- Yeni dünyâ karpuzu: Marmara bölgesinde çok ekilir. Açık yeşil renkte ince kabuklu, koyu kırmızı, gevrek, tatlı ve etlidir. Çekirdekleri beyaz ve küçüktür.
- Alacalı karpuz: Açık yeşil kabuk üzerinde muntazam koyu lekeler vardır. Kabuğu gevrektir. Eti pembe kırmızı, çekirdekleri siyahtır.
- Kara karpuz: Kalın, koyu yeşil kabuklu, çok sekerli ve lezzetli, etinin orta kısmi buzlu gibi görüldüğünden kara buz karpuzu da denir. Çekirdekleri küçük ve kırmızı renklidir. Siyah olanları da vardır.
- Gülle karpuzu: kışlık bir çeşittir. Koyu yeşil renkte ve gülle seklindedir. Washington karpuzu: Erken yetişen tatlı, kabuğu ince bir karpuz çeşidi.
- Diyarbakır karpuzu: Alaca yeşil, çok kalın kabuklu, yuvarlak ve ortalama 20-30 kg gelebilen iriliktedir. 50-60 kg gelenleri de vardır.
Kavun
Kavunun ana yurdu Orta Asya’dır. Dünyanın tropik ve ılıman bölgelerinde kültür olarak zirâatı yapılmaktadır. Dünyâca meşhur kantalup kavununun esas vatani Van ve Diyarbakır bölgesidir. Trakya ve İstanbul bölgesinde yetiştirilen “topatan” kavunu, ince ve sari kabuklu olup dayanıksızdır. Bu bölgede yetiştirilen “çitli” denilen kavun kısa dayanıklıdır. Ege bölgesinde bilhassa Manisa ve havâlisinde “Kırkağaç” kavunu zirâatı oldukça yaygındır. Dayanıklı ve çok leziz olan bu kavunlar ayni zamanda ihraç da edilebilmektedir. Kırkağaç kavunundan üretilen çeşitleri “hasan bey, altınbaş, dilimli ve hallaç” gibi mahallî isimler almaktadır. Olgunlaşmadan koparılan kavuna “kelek” adi verilmektedir. Daha çok tursu yapımında faydalanılır.
Kayısı
Menşei Çin olarak bilinen, 2-10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz bir ağacın meyvesi. Meyvelerin üzeri tüylü olup, sarimsi-turuncu renkte eriksidir. Zerdali olarak da bilinir.
Keçi boynuzu
Temmuz-ağustos aylarında, yeşilimsi renkli, çok küçük çiçekler açan, 3-10 m boyunda ağaç veya ağaççıkların meyveleri.. Meyveleri 10-20 cm uzunlukta fasulye meyvesine benzer. Meyvelerinde sert, esmer renkli ve oval şekilli tohum taşır. Meyveler bir sene sonra olgunlaşır.
Limon
Mart-ekim ayları arasında beyazımsı-pembe renkli, güzel kokulu çiçekler açan, 3-5 m boylarında, kisin yapraklarını dökmeyen küçük boylu ağaçtır. Vatani Çin olup, Akdeniz bölgesinde geniş çapta yetiştirilir. Onuncu asırda Araplar tarafından Avrupa’ya getirilmiştir. Yaprakları oval, tüysüz, parlak yeşil renklidir. Çiçeklerin taç ve çanak yaprakları beser parçalıdır. Meyveleri oval şekilli, açık sari renkli, üzeri parlak ve kabarcıklı, özel salgı cepleri olup, asitli bir özsuyu vardır.
Mandalina
Portakaldan daha küçük, toparlak veya yassı, sari-turuncu renkli, tatlı, hoş kokulu bir meyvedir. Mandalina kabukları portakaldan ince olup, daha kolay soyulabilir, fakat az dayanır. Memleketimizde Alanya-Antalya-Mersin-İskenderun (Dörtyol) ve Rize bölgesinde yetiştirilir. Bunlara karşın Bodrum ve Mersin mandalinası meşhurdur.
Muşmula
2-3 m yüksekliğinde bodur boylu dikenli ağaççıklarda yetişir. Meyveleri yuvarlak veya oval şekillerde esmer renkli olup, dip tarafında beş çanak yaprağı taşır. Meyveleri genellikle beş çekirdekli, ağaçtan koparıldığında sert ve buruk lezzetlidir. Toplanan meyveler bir süre bekletildikten sonra yumuşar ve yenecek olgunluğa erişir. Döngel ve beşbıyık isimleriyle de bilinir.
Muz
Daha çok tropik bölgelerde yetişen, ağaca benzeyen, 2-3 m boyunda, mor çiçekler açan, otsu bitkinin meyveleridir. Gençken kapalı ve kıvrık olan yaprakları açılınca uzarlar ve yırtılırlar. Meyveleri “hevenk” adini alan büyük salkımlar halindedir. Ağaçlardaki bir hevenk üzerinde 50-100 kadar meyve bulunabilir. Muzlar olgunlaşmadan koparılır. Böylece bir müddet saklanabilmesi mümkün olur. Türkiye’nin Akdeniz bölgesi bilhassa Anamur, Alanya gibi beldelerde çok yetişir.
Nar
Haziran-temmuz aylarında kırmızı renkli çiçekler açan, iki ile beş metre boylarında ağaçların meyveleridir. Meyveleri küre seklinde ve portakal büyüklüğünde, önceleri yeşil, olgunlukta kırmızımsı renkte, derimsi kabuklu, çok tohumlu ve etlidir. Meyvenin yenen kısmi, tohumlarının etli ve bol usâreli olan kabuğudur.
Portakal
Turunçgiller ailesinden bir meyvedir. Portakal meyveleri tam yuvarlak veya yumurta seklindedir. Kabukları sarimsi turuncu renkte, hoş kokulu ve suyu mayhoş tatlıdır. Portakal ağacı genellikle 2-3 m boyundadır. Meyvelerin kabuğunun hemen altında beyazımsı ve acı tadı olan bir kısım bulunur. Meyveleri sarimsi-kırmızı renkli çok gözlü ve gözleri etli tüylerle doludur. Meyve kabuğu derimsi olup çok sayıda salgı gözenekleri bulunur.
Portakalın çekirdekli ve çekirdeksiz çeşitleri vardır. Çekirdeksiz cins olan Finike, Mersin ve Hatay’da yetişen “yafa portakalı” kalın kabuklu ve uzunca meyvelidir. Dörtyol portakalı ise çekirdeklidir. İnce kabuklu ve suludur. Washington meşhur olup çekirdeksizdir.
Şeftali
3-5 m boylarında bir meyve ağacı. Bitki, meyveleri için yetiştirilir. Meyveler 5-10 cm çaplarında, yuvarlak tatlı sulu ve hoş kokuludur. Vatani Çin’dir. İran’a, sonra da Anadolu’ya geçmiştir. Avrupa’ya da Anadolu’dan yayılmıştır.
Turunç
Turunçgiller adıyla anılan türe ismini veren meyve. Yapraklar saplı, derimsi, sivri uçlu, üst yüzü parlak alt yüzü mat yeşil renklidir. Meyveleri küre seklinde, sarimsi veya hafif yeşilimsi renklerde, 7-15 dilimlidir. Dilimler eksi, acımsıdır.
Üzüm
Asmanın meyvelerine verilen isim. Üzümler genellikle asmada yetiştirilir. Hemen hemen her toprakta yetişir. Çekirdekli veya çekirdeksiz cinsleri vardır. Olgun üzüm meyveleri yeşil, sari veya mor renklerde olabilir. Türkiye’de yüzlerce üzüm çeşidi vardır. razakı, çavuş, hönüsü, müsküle, misket, keçi memesi, çekirdeksiz, yapıncak bunlardan yalnızca birkaçıdır.. Bilhassa Trakya, Marmara ve Ege bölgeleri üzüm yetiştiriciliği bakımından oldukça önemlidir. Güneydoğu Anadolu (G. Antep) bölgesinde de üzüm yetiştiriciliği çok ileridir. Doğu Anadolu bölgesinde (Elazığ, Erzincan, Iğdır) iyi cins üzümler yetiştirilmektedir
Vişne
Nisan-Mayıs ayları arasında beyaz renkli çiçekler açan, 5-10 m yüksekliğinde ağaçların meyvesi. Yapraklar kısa saplı, tüysüz, parlak yeşil, kenarları dişli, ucu sivridir. Çiçekler yapraklardan önce açar ve kısa sürgünlerin ucunda, şemsiyemsi çiçek durumları teşkil ederler. Çiçek sapları uzun, çiçek tablası çanak seklindedir.. Anadolu ve Balkanlarda sık yetişir.
Kiraz
Gülgiller familyasından meyve ağacı. Mart –nisan aylarında çiçek açar ve Mayıs ayından itibaren meyve verir. Yaklaşık 5 ile10 m'ye kadar boylanabilen bu ağacın piramitsi bir tacı, uzunca yumurta biçimli yaprakları ve beyaz çiçekleri vardır. Ortalama 2 cm çapındaki yuvarlak ya da kalp biçimli meyveleri ince kabuklu, tatlı sulu ve tek çekirdeklidir.
Bir kiraz, 60-70 yıl kadar yaşayabilir. Bir ağaçtan ortalama olarak, 20-50 kg kadar ürün alınabilir. Taze meyvesi az dayanır. Mevsim sonu, bilhassa yağışlardan sonra kurtlanır.